Nederlandse Familienamenbank |
Melief | < |
Meliefste Mijnlieff Meilof |
verklaring:
Als Mijnlieff uit 'mijn lief'? Of betreffen deze namen volksetymologische interpretaties van namen als Meilof uit Meinolf of van Mellies/Melisse(n) uit Melis.
Citeren:
Leendert Brouwer, 'Melief', in: Nederlandse Familienamenbank = CBG Familienamen, Amsterdam, Meertens Instituut / Den Haag, CBG Centrum voor familiegeschiedenis, 2000...
kenmerken:
zinwoord | patroniem |
vormverandering |
Veel voornamen die aan de basis van patroniemen liggen worden verklaard in de
Nederlandse Voornamenbank
zinwoord
Met deze code en term worden de familienamen geselecteerd die uit een zinsconstructie lijken te zijn voortgekomen. In het Duits is voor dit soort namen de term Satzname gangbaar. Vele bevatten een werkwoordsvorm, vaak in de imperatief of gebiedende wijs, soms in combinatie met een bijwoord, zoals de namen Leeflang, Stavast, Kreukniet, Treurniet, Lachniet, Weetniet (vondelingennaam!), Vliegop, Kijkuit, en ook met zelfstandig naamwoorden: Spring in 't Veld, Schuddeboom, Snijdewind, Stokebrand, Komtebedde. Eventueel zijn ze te beschouwen als zinsconstructies waarin de eerste persoon enkelvoud ontbreekt: "(ik) weet niet", "(ik) treur niet". In gesubstantiveerde vorm vinden we dit soort constructies als zelfstandig naamwoorden in het woordenboek: deugniet, stavast, stokebrand.
Stokebrand en Stavast krijgen tevens het kenmerk 'persoonstype' mee (code 3c). Met dit soort bijnamen zijn personen in figuurlijke zin gekarakteriseerd. Stokebrand zal eerder duiden op een aanstoker of een opruier, dan op een brandstichter, iemand die graag fikkie stookte. Was Snijdoodt een slachter of iemand die dreigende woorden in de mond nam? In het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) ontbreekt het woord snijdood.
Zo'n zinwoordnaam kan ook een voltooid deelwoord bevatten: Naaktgeboren, Nooitgedagt, Bienfait, Gevonden, Verdwaald. Taalreproductie of woordnabootsing is een motief waar ook sprake van kan zijn. Dat wil zeggen dat de bijnaam voortkwam uit wat iemand ooit eens of herhaaldelijk zei. Ook hiervoor hebben de Duitsers een passende term: Echonamen. "Het ga je goed en leef lang!" was de afscheidsgroet van iemand die daarom Leeflang werd genoemd. "We zijn allemaal naaktgeboren!" Zo relativeerde degene die vervolgens bijgenaamd Naaktgeboren werd wellicht tijdens de bijeenkomst de situatie. Niettemin staat hij tegenover personen met de achternaam Welboren, die tot de klasse der welgeborenen behoorde (en de code 3b = betrekking heeft). Er is ook een familie met de naam Hooggeboren. Modern bijnamenonderzoek, dat wil zeggen onderzoek naar bijnaamgeving in gemeenschappen in (de eerste helft van) de twintigste eeuw, leert dat het uitlichten van zegswijzen een wijdverbreid motief was. Een paar voorbeelden: 'Kiek er 's an' als bijnaam voor een kapper in Eemnes. Een melboer in Haastrecht werd 'Mooi Weertje' genoemd. Mooiweer is zowaar een bestaande familienaam. Als de eerste naamdrager niet net als de melkboer in Haastrecht zijn clièntèle met "mooi weertje vandaag!" begroette, dan zal hij toch zeker een blijmoedige indruk gemaakt hebben.
Zinsconstructies zonder werkwoord horen er ook bij. De volgende voorbeelden hebben ongetwijfeld eveneens een verhalende oorsprong met een tot de verbeelding sprekende verklaring: Vroegop, Mijnlieff, De Kwaadsteniet, Zeldenthuis, Goetgeluk, Rustwat, Zondergeld, Zonderzorg en Ohnesorge, Niemantsverdriet, Blijleven, Oudgenoeg en Altgenug. Behalve de familienaam Regtop is er ook de met een werkwoordsvorm van 'zijn' gebiedende naam Zijtregtop. Veelzeggend is de familienaam Nooitmeer, die bij de Emancipatie van 1863 in Suriname is aangenomen.
In een aantal van zulke namen kunnen we ook huisnamen herkennen en evenals bij de familienaam Kijk in de Vegte, die ontleend is aan een redoute aan de Vecht in Overijssel, zullen ook deze namen als adresnamen te beschouwen zijn. Enkele voorbeelden: Nooitgedagt, Zeldenrust, Schuddebeurs, Weltevreden, Kijkuit, en vergelijk de tegengestelde familienamen Stavast en Valom met het huisnamenpaar Stavast en Valom in Huissen, Gelderland.
Een lijstje van deze namen in volgorde van kwantiteit anno 1947:
1. Leeflang, 2. Zondervan, 3. Vroegop, 4. Naaktgeboren, 5. Blijleven, 6. Stavast, 7. Strijk (indien uit Strijckebaert!), 8. Niemantsverdriet, 9. Zeldenrust (maar vermoedelijk vooral ontleend aan een boerderijnaam), 10. Koopal, 11. Kreukniet, 12. Alderliesten, 13. Mooiweer, 14. Regtop, 15. Treurniet, 16. Magendans, 17. Schuddeboom, 18. De Kwaadsteniet, 19. Zeldenthuis, 20. Sondervan, 21. Blijlevens, 22. Kijk in de Vegte (toponiem), 23. Bolluijt, 24. Zeldenrijk, 25. Zonderland, 26. Spring in 't Veld, 27. Hautvast, 28. Lockefeer.
Nog een aantal tot de verbeelding sprekende namen: Alderlieste, Melief, Gigengack, Trinks (indien uit Trinkaus!), Houtvast, Onderweegs, Verruijt (uit Vooruijt), Kloprogge, Bijnagte, Voordewind, Pasop, Evenwel, Aldewereld, Kiesewetter, Oudgenoeg, Schniedewind en Snijdewind, Bedacht en Welbedacht, Schuddemat, Sitvast, Goetgeluk, Heppenstrijdt, Rustwat, Nooitrust, Trouwgod en Traugott, Loopuijt, Duurentijdt, Scheiuit, Breekpot, Opsomer, Naedenoen.
Citeren:
Leendert Brouwer, 'Zinwoord', in: Nederlandse Familienamenbank = CBG Familienamen, Amsterdam, Meertens Instituut / Den Haag, CBG Centrum voor familiegeschiedenis, 2000...
• A striking group of nicknames derive from phrases that seem to have been plucked from a spoken sentence. Some consist of adjective- or noun-based expressions used as greetings, farewells, or conversational clichés such as Blijleven ('[may you have a] happy life'), Mooiweer ('nice weather'), and endearments such as Alderliesten ('very dearest'), Melieste ('my dearest'), and Mijnlieff ('my love'). Others contain a verb in an unmarked form followed by a noun or a complementary adjective or adverb. Schuddebeurs ('shake the purse', for someone who was broke or stingy?) is one of several of these names, dating mostly from the 17th century, in the region around Rotterdam. In the province of North Holland families still exist with the names Schuddeboom ('shake the tree'; in order to bring down fruit, or symbolically for a money grubber?), while Schuddemat ('shake the doormat' for someone who was very tidy?) is current in Den Haag and Amsterdam. Similar structures occur in Koopal ('buy all'), Stavast ('stand solid'), and Zeldenrust ('rarely rest', i.e. 'one who rarely rests'). However, Leeflang ('live long') probably uses a subjunctive form ('may you live long'), while Treurniet ('don't grieve'), Kreukniet ('don't crease'), and Zijtregtop ('be upright') seem to contain an imperative verb form, as perhaps do Komtebedde and Komttebed ('come to bed'). The first person recorded with this name was Cornelis Thonis Comt te Bedde in 1562 in the village of Ouddorp. He never went far away, nor his descendants, for most of the namesakes still live in Ouddorp near the sea. They cherish an antique pin with the decoration of a woman threatening her husband with a bedpan.
The youngest son of the English king Henry II was nicknamed John Lackland ('(one who) lack(s) land'). By the Dutch he is named Jan zonder Land. Contemporary families named Zonderland ('without land') may similarly be related to one of the so named royal bastard sons in Dutch history, or else took their name from a commoner who did not inherit any part of his father's properties. Other zonder names are Zondergeld ('without money'), Zonderhuis ('homeless'), and Zonderzorg ('carefree'). Perhaps the most peculiar, but also
the most common surname in this group of Zonder-names (particularly in Friesland), is the name Zondervan. This name must have been given or chosen as a joke. Zondervan means 'without van'. Because so many Dutch family names began with the preposition Van 'from', van became a synonym for 'surname, family name'. Paradoxically, therefore, the family name Zondervan may have referred to the fact that the named person did not have one. Irony is endemic to nicknaming. De Kwaadsteniet ('not the worst one'), Zeldenrijk ('seldom rich'), and Zeldenthuis ('rarely at home') are from expressions employing a type of irony known as
litotes. Although the constituent elements of phrase-names can usually be identified, their original sense as nicknames is often ambiguous or obscure. The motivation for names such as Niemantsverdriet ('no man's grief') and Naaktgeboren ('born naked') is unknown. Perhaps they were expressions habitually used by the person who was given the name. One can imagine that someone got the name Naaktgeboren, because he used to say "We are all born naked!". This name may have been coined in comical contrast to Welboren ('well born'; compare Welborn), which name was used by descendants of a noble family. Moreover, these
kinds of expression occur in other categories of name, especially house and farm names, which means that family names such as Zeldenrust ('seldom rest'), Zeldenrijk ('seldom rich'), Nooitgedagt ('never thought'), and Nooitrust ('never rest'), may alternatively be habitational in origin, since these also known as names of houses and farms [Leendert Brouwer & Peter McClure, 'Dutch family names', in: DAFN (preface of the revised second edition of the Dictionary of American Family Names, edited by Patrick Hanks, to be published by Oxford University Press in 2022 --- https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/documenten/DAFN%202,%20ESSAY,%20Dutch%20names.pdf)].
Naamkundige literatuur:
• [Heinrich Dittmaier, 'Ursprung und Geschichte der deutschen Satznamen. Zugleich ein Beitrag zur vergleichenden Namenkunde', in: Rheinisches Jahrbuch für Volkskunde 7 (1956), p 7-94].
• [V. Hellfritzsch, 'Zum Problem der Satznamen', in: Namenkundliche Informationen. Beiheft (1982), 4, p 28-41].
• [Kirsten Hoffrichter, Echonamen, Beiträge zur Namenforschung, Neue Folge, Beiheft 35, Heidelberg 1992, 341 p].
• [Rudolf Schützeichel, 'Shakespeare und Verwandtes', in: Germanistische Linguistik (1993), nr 115-118, p 373-396].
• Wat is de gemeenschappelijke factor in de bijnamen van Dirk Effies en Tuntje Kèr-eweg?
De bijnamen van beide heren zijn door nabootsing van de spreektaal bepaald. Dirk Effies uit Kortenhoef gebruikte steeds het woord 'effies': "ik ga effies ..." Tuntje kèr-eweg in Maarheeze dacht eens hardop dat zijn kar was gestolen: "Kèr eweg, hoiziel eweg, hille verdommenis eweg!" riep hij uit.
Je moet oppassen met wat je zegt. Het kan gebeuren dat anderen je vastpinnen op een uitlating, vooral als je er herhaaldelijk mee voor de dag komt. Juffrouw Kassie, eveneens uit Kortenhoef, had een echtgenoot die nogal eens wat kwijt was. "In het kassie", riep zij dan. Een Doetinchemer die te pas en te onpas van alles afdeed met de zegswijze "lek mien de konte" werd bekend als de Konte. Op Texel kwam Kiek es in mien zakkie bij de mensen langs met zijn handelswaar. In Eemnes kon je je haar laten knippen bij kapper Kiek er 's an.
Een aantal familienamen is vermoedelijk op vergelijkbare wijze ontstaan. Helaas is dat moeilijk te bewijzen, omdat niemand opschreef waarom iemand zo werd genoemd. Maar een betere verklaring voor de naam Naaktgeboren is er niet. "We zijn allemaal naaktgeboren!" horen we de eerste naamdrager al zeggen. In het deel van Zuid-Holland waar deze naam vandaan komt, zijn meer van dergelijke namen ontstaan. Bijvoorbeeld Leeflang, De Kwaadsteniet, Alderliefste, Kreukniet, Rustwat, Treurniet, Niemantsverdriet, Vroegop, Schuddebeurs.
Wel moet hierbij worden opgemerkt dat familienamen van dit type ook aan huisnamen kunnen zijn ontleend, bijvoorbeeld Nooitgedagt, Stavast en Zeldenrust.
[L. Brouwer, 'Wat is de gemeenschappelijke factor in de bijnamen van Dirk Effies en Tuntje Kèr-eweg?', in: OT kalender 19-6-1999].
afkortingen en bibliografische notaties: