Nederlandse Familienamenbank

• aantal en verspreiding
• analyse en verklaring
• documentatie
• varianten
• CBG Bronnen

Latijn & Grieks

Bij familienamen met een Latijnse of Griekse vorm kan men vaak een voorouder vinden die zijn naam latiniseerde of vergriekste omdat hij een opleiding aan een Latijnse school, seminarie of universiteit heeft gevolgd. Voorbeelden: Cuperus < Kuiper/kuiper, Faber < Smit/smid, Simonis < Simonsz, Tilanus < van Tiel. Dit type namen wordt ook wel met de term humanistische familienamen aangeduid.

• Evenals met zoveel andere geslachtsnamen het geval is, zo zijn er ook enige geslachtsnamen aan waardigheden, ambten, bedrijven en handwerken ontleend, in het Latijn omgezet geworden. Zo is bijvoorbeeld de geslachtsnaam Bakker tot Pistorius geworden, Kuiper tot Viëtor enz. In de tijd toen het verlatijnsen van geslachtsnamen in gebruik was, gebeurde het ook wel dat men die namen niet in zuiver Latijn vertaalde, maar dat men slechts een Latijnse uitgang, -us of -ius, achter de Nederlandse naam voegde. Zeker dwaas genoeg! Enige van die namen, aldus van een Latijnse staart voorzien, zijn tot op heden als geslachtsnamen in wezen gebleven. Vergelijk Bakkerus, Brouwerius, Costerus, Cramerus, Cuperus, Scrinerius, Vorstius, Schenkius, Stamperius, Schipperus ... [Winkler-1877, p 332-333].
• "De meeste humanistennamen vinden wij tegenwoordig in Friesland en het is juist in die provincie waar enerzijds stedelijke milieus ruimschoots aanwezig waren en anderzijds de aanneming van familienamen laat op gang is gekomen. Ook hier (evenals in de Scandinavische landen) kunnen we dus zeggen dat het gebrek aan echte concurrentie de overgang van toenaam tot familienaam bij de humanistennamen bevorderd moet hebben. Toen zij eenmaal erfelijk waren geworden moeten die namen, die in de zestiende en zeventiende eeuw in eerste instantie door predikanten en juristen werden gedragen, zich vrij snel over bredere lagen van de Friese maatschappij hebben verspreid. (...) Het lijkt dan mogelijk de humanistennamen min of meer in vier nogal ongelijke groepen in te delen. De eerste groep is de grootste en wordt gevormd door namen waarbij men een klassiek suffix heeft toegevoegd aan een persoonsnaam in de volkstaal. In een tweede groep kunnen we de namen onderbrengen die zijn ontstaan doordat men herkomst- en adresnamen heeft omgevormd tot inwoneraanduidingen met behulp van een Latijns of een Grieks suffix. Een derde, veel kleinere groep bestaat uit vertalingen van volkstalige appellatieven of van namen of naamdelen die homoniemen hadden in de volkstaal. Tenslotte is er nog een kleine vierde groep, die vrij moeilijk is te omschrijven en die ik onder het begrip 'veranderingen door woord- of naamassociaties' heb trachten te vangen. In alle vier groepen kunnen we dikwijls stilistische of prosodische aanpassingen zien optreden en aan de namen in de laatste twee groepen zijn daarnaast vaak suffixen toegevoegd. In de meeste gevallen gaat het daarbij om Latijnse suffixen en slechts zelden om Griekse. (...) De bloeitijd van de humanistennamen lag onmiskenbaar in de zestiende en zeventiende eeuw. Daarna is hun productiviteit achteruitgegaan en vele namen zijn sindsdien dan ook verdwenen, zonder dat zij door nieuwe zijn opgevolgd" [Rob Rentenaar, 'Van humanistennaam tot humanistische familienaam. Ontstaan en ontwikkeling van een bijzonder type familienaam', in: Naamkunde 35 (2003-04), p 83-115].
• [R. Rentenaar, '"Lærde" slægtsnavne i Nordvesteuropa. Nogle typologiske forskelle', in: Slektsnamn i Norden. Rapport frå Nordas tjueførste symposium i Oslo 17.-20. september 1992, Uppsala, (Norna-Förlaget) 1995, p 203-212; summary: 'Humanist' family names in North-West Europe. Some typological differences].
• [R. Rentenaar, 'Wat heet...? '"Geleerde" familienamen', in: Onze Taal 54 (1985), nr 7-8, p 88-89 = R. Rentenaar, Groeten van elders, Naarden 1990, p 15-19].
• [Het dubbele namenboek-2007].
• Large numbers of humanist names – Latinized or Grecized surnames – have been preserved in various linguistic areas. This study is the first to present their development using corpus-based examinations. It analyzes their different origins and geographical distribution, and contains an extensive register of names, shedding new light on surviving humanist names [Daniel Kroiß, Humanistennamen. Entstehung, Struktur und Verbreitung latinisierter und gräzisierter Familiennamen, Lingua Academica, volume 6, Berlin, Walter de Gruyter 2021].
• Humanistic Family Names - Most changes to family names happen by the accidents of speech but some individuals and families have deliberately altered their names for reasons of self-identity or social prestige. The growth of classical learning in the Renaissance (known as humanism) was promoted by a number of Dutch scholars, the most famous of whom was Gerrit Gerritszoon (1469–1536), who on becoming a (Catholic) priest and scholar re-named himself Desiderius Erasmus. These are two Latinized saints' names, each of which is based on a classical word for 'desire'. Perhaps he chose them because of a phonetic similarity between Gerrit and Dutch begeerte 'desire'. This humanistic practice was not confined to men of religion. In 16th- and 17th-century Netherlands a Latin-based, literary education was increasingly adopted by respectable, secular families, among whom it became fashionable to adopt classical given names and to translate their existing names into Latin. The Dutch family name stock contains hundreds of such names, the most frequent of which are Faber for Smid/Smit ('smith'), and Nauta for Schipper ('shipman, boatman'). Most of the Latinized names, however, are recognized by the suffixes –(i)us or -i. Lamberts, for example, was turned into Lamberti, the genitive singular of the Latinized form Lambertus. Similarly frequent in the Netherlands and also known in the US are Jacobi, Nicolai, Kuperus 'cooper', Posthumus (for someone born after the death of his father), Simonis, Hovius (Hovious in the US, from hof/hove '(manor) farm'), Kanis(Latin canis) translating De Hond ('the dog'), and Silvius (a Latin personal name derived from silva 'wood') used as an equivalent of a surname such as Vandenbosch [Leendert Brouwer & Peter McClure, 'Dutch family names', in: DAFN (preface of the revised second edition of the Dictionary of American Family Names, edited by Patrick Hanks, to be published by Oxford University Press in 2022 --- https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/documenten/DAFN%202,%20ESSAY,%20Dutch%20names.pdf)].

afkortingen en bibliografische notaties: